Ana Tai ...

 Ana  Kone  Borakko ! 

हे तिचं  नाव.. उच्चारायला तितकंसं सोपं नाही म्हणून फक्त   'Ana'... वय २६ वर्षं, सध्याचा मुक्काम paris (फ्रांस) , जन्मगाव- आयव्हरी कोस्ट, पूर्व आफ्रिका.. भारतात येण्याचं निमीत्त- मैत्रीणीच लग्न. माझी बायको अन तिची मैत्रीण सांस्कृतिक देवाण- घेवाणीच्या कार्यक्रमांतर्गत paris ला जाऊन आल्या. Paris शहरात त्यांच्या यजमान असलेल्या Borakko कुटुंबातील थोरलं कन्यारत्न म्हणजे Kone काकूंची मोठी मुलगी म्हणजे ही Ana.. ह्या दोघी Ana च्या घरी मुक्कामी असतांना त्यांची छान मैत्री झाली. आणि आपल्या भारतीय मैत्रिणीच्या लग्नाला जायचच असं Ana ने तेंव्हाच  ठरून टाकलं. आफ्रिकन वंशाच्या, Paris मध्ये राहणाऱ्या त्या पोरीला काय भारताची ओढ होती कोण जाणे? 

आणि एके दिवशी मैत्रीला जागत Ana भारतात आली,लग्नसोहळ्यात सहभागी झाली, साडी नेसून मिरवली, इंडियन मैरेज चा थाट पाहून भरून गेली, मैत्रिणीच्या पाठवणीच्यावेळी काकवांच्या सूरांत सूर मिसळून प्रामाणिकपणे रडली. आणि लग्न घरातून मोकळी झाली तशी 'मला इंडिया बघायचाय' म्हणाली. तिच्या दोनमेव भारतीय मैत्रिणींपैकी एक सासरी गेल्या मुळे उरलेल्या मैत्रिणीचा नवरा म्हणून हि ' इंडिया दर्शनाची' जबाबदारी अर्थातच माझ्यावर येऊन पडली. अर्थात ती मी आनंदाने स्वीकारली. पण ह्या आनंदाचा रुपांतर टेन्शन मध्ये व्हायला फारसा वेळ लागला नाही. कारण दुसऱ्या दिवशी जेंव्हा Ana कॅमेरा , वही, पेन घेऊन तयार झाली तेंव्हा हातात असलेल्या दीड दिवसात तिला कोणता इंडिया दाखवायचा हा अचानक काळजीचा विषय होऊन बसला. तिचं परतीच्या विमानाचं तिकीट काढलेलं त्यामुळे वेळ कमी परिणामी फिरायला जायचे पर्याय उरले फक्त नाशिकच्या आसपासचेच..... एरवी ऑफिस ते घर एवढाच प्रवास करणाऱ्या माझ्या सारख्या माणसाला फिरायला जायची ठिकाणं आठवेच ना! रामकुंडा, पंचवटी परिसर म्हणावा तर त्या गल्ली बोळात कोण गाडी घालेल म्हणून मी तिकडे फारसा कधी फिरकलोच नव्हतो. (  हो! अमर्धाम्ला जायचं तरी आम्ही द्वारका वरून फिरूनच जातो..:-)  ) पांडवलेणी दाखवावीत तर गेल्या कित्येक वर्षात मीच तिथे गेलेलो नव्हतो, त्र्यंबकला जावं तर ह्या पाहुनीला घेऊन दर्शनाच्या रांगेत कोण उभं राहील? बरं V. I.P. दर्शनाचा मार्ग आपल्याला माहित कुठे होता? परिस्थिती बिकट असली तरीही ह्या पलीकडे नाशकात दाखवणार तरी काय???  अखेर नाईलाजाने Ana इतकेच अनभिज्ञपणे आम्ही नाशिक उर्फ इंडिया दर्शनाला निघालो. राम ..राम.. म्हणत पंचवटी फिरलो. दंडकारण्य, पाच वटवृक्ष, १२ वर्ष्यांनी उघडणारा देऊळ, The bigest hindu religious gathering नावाने ओळखला जाणारा कुंभमेळा, असं सगळ इंग्रजीतून सांगत राहणं वाटतं तितकं सोपं नसतं.

बरं.. त्यात जुन्या नाशकातल्या पोरांनी Ana ला पाहून मारलेले टोमणे, स्कॅन केल्या सारख्या त्यांच्या नजरा, रंगावरून केलेली कुचेष्टा.. हे सारा पचवण खरच सोपं नव्हतं.   देवळांच्या रूपाने Indian culture दाखवण्याच्या प्रयत्नात दिवस मावळला. मला वाटलं देवळांची स्थापत्यकला, गंगेवरची नागडी उघडी पोरं पाहून, Indian culture  म्हणून त्यांचे फोटो काढून पाहुनी खूष होईल, पण सोमेश्वर जवळच्या बालाजी मंदिराच्या सभामंडपात माझा shocking  भ्रमनिरास झाला.  नव्यानेच बांधलेल्या ह्या देवला बद्दल माहिती सांगून मी Ana ला गाभाऱ्यात यायला सांगितलं... तर जरास  कचरतच तिने मला विचारलं," Is it OK if I come inside? "   आता एका आफ्रिकन मुलीने जोडे बाहेर काढून गाभार्यात जायला काय हरकत होती??? म्हणून मी म्हटलं   ' जा बिनधास्त..!'  " No.. but... as I belongs to Islam, ह्या पुजाऱ्यांना काही objection तर नसेल ना ?

Ana आणि मुसलमान???

नाही म्हणजे हरकत काहीच नव्हती, ना माझी तिने इस्लाम मानण्यावर, ना पुजार्यांची तिने बालाजीचे दर्शन घेण्यावर. पण तिने दोन्ही हातांची बोटं गुंफून दारातूनच नमस्कार कि काय तो केला अन मागे वळली. पण आपल्याला काही चेहऱ्यावरचं आश्चर्य लपवता आलं नाही. आपल्या ओळखीतले मुसलमान म्हणजे शेख,खान झालाचतर  पठाण. आपल्याकडच्या खाला, आपा सारखी ती अजिबातच दिसत नव्हती ना हो... आणि आफ्रिकन वंशाची, Paris    मधल्या पाश्चीमात्य संस्कृतित वाढलेली Ana ही इस्लाम मानणारी होती असं तोपर्यंत कोणाला वाटलं पण नव्हतं. आणि मैत्री करताना कशाला लागतो धर्म ?  अर्थात तिच्या धर्म बद्दल बाकी काहीच बिघडलं नव्हतं. मात्र माझा प्रोब्लेम अधिक गडद झाला होता. म्हणजे अजून देवळं  दाखवलीत  तर ती बिचारी बिचकत बिचकत बघणार.
 त्यातच मागे एकदा पार्वती खानने त्र्यम्बाकेश्वराचे दर्शन घेतल्याचे काही स्थानिकांच्या पचनी न पडल्याची घटना मी ऐकून होतो. त्यामुळे फायनली देवळांचा अन पर्यटन स्थळांचा नाद सोडून aamhi  तिला सुला वाइंस ला ( famous  winery in  nashik ) घेऊन गेलो.वाटलं वाईन - बिईन पिऊन तिला बरं वाटेल , तर म्हणे ," मी नाही प्यायले तर चालेल का? ते ... इस्लाम    मध्ये मद्य वर्ज्य असतं ना !"  आता मात्रं बायकोच्या ह्या परदेशी मैत्रिणी बद्दलच्या माझ्या मध्यमवर्गीय संकल्पनांना सुरुंग लागत होते. नशीब माझं  Ana ला माझी गोची समजली आणि तिने मग स्पष्ट सांगून टाकलं की तिला धार्मिक किंवा टिपिकल पर्यटन स्थळं बघण्यात काहीच इंटरेस्ट नाहीये, उलट तिला ग्रामीण भारत बघायचा होता . ( मग मध्ये एक भला मोठा पॉज गेला)

असा भारत पाहण्या साठी एक जन्म देखील पुरणार नाही हे सुदैवाने तिला मान्य होतं. पण आपल्या पहिल्या भारत भेटीत तिला गांधीजींच्या त्या ग्रामीण भारताची एक झलक तरी बघायचीच होती. तोवर माझ्या लक्षात  आलं होतं की ही पोरगी काहीतरी वेगळा विचार करणारी आहे. आधी तोंड उघडला असतं तर देवळं पाहण्यात दिवस वाया घालवला नसता ना. आता उरलेल्या काही तासांत भारत कसा दाखवू , जो अजून मलाच पुरेसा समजलेला नाही.

वडिलांनी शिक्षणा साठी गाव सोडलं तेन्वाच आमच गाव तुटलेलं, बायकोचं गाव म्हणावं तर ते गोडे काठच  जुनं नाशिक खूप विचार करूनही गाव गाव म्हणता ' नाशिक ग्रामीन' पलीकडे काही सुचेना.... अचानक सुचलं, ' वा घे रा.'

मी ज्या रचना विद्यालयात शिकलो त्याच संस्थेची वाघेर्याची आश्रम शाळा. .. नाशिक पासून ३६ कि.मी. अंतरावरची... ४५० आदिवासी मुलांना आपल्या कुशीत वाढवत गावाबाहेरच्या टेकडीवर एकटीच उभी असलेली. शाळा गावातली, मुलही गावाकडचीच   आणि  शिक्षकही ग्रामीणच.. मी म्हटलं असा एकवटलेला ग्रामीण भारत Ana ला दाखवण्याची ह्यपेक्ष उत्तम जागा नाही. शाळेशी असलेल्या नाट्य मुले रचनाच्या आम्हा माजी विद्यार्थ्यांच्म तिथे कधीही स्वागतच असतं.  Ana ला पण ही कल्पना आवडली.

'मा. श्री. विठ्ठलराव पटवर्धन उत्कर्ष आश्रम शाळा, वाघेरा, ह्या पत्त्यावर आम्ही साधारण मावळतीला पोहोचलो. मुलं तेंवा जेवणाच्या हॉल मध्ये होती. मुख्याध्यापाकांसाहित सार्वजन शाळेवरच मुक्कामी असल्याने अचानक आलेल्या पाहुण्यांची त्यांना फारशी अडचण झाली नाही. सर्वांची Ana शी ओळख  करून दिली. गावाकडे जशी फोन करून येण्याची पद्धत नसते पण तरीही आदरातिथ्य मात्रं जोरदार होतं. तसाच प्रेमाचा पाहुणचार Anala ही मिळाला.

रीती प्रमाणे पाहुण्यांना शाळा दाखवण्याचा कार्यक्रम सुरु झाला. संध्याकाळची वेळ असल्याने रिकामे वर्ग दाखवण्यात अर्थं नव्हता, त्यामुळे भिंतींवर रंगवलेले सुविचार, परिसरात मुलांनी केलेली लागवड असं सगळं दाखवण्याचा कार्यक्रम सुरु झाला. परदेशी पाहुनीला शाळा दाखवायची म्हटल्यावर अर्थातच त्याची जबाबदारी इंग्रजीच्या शिक्षकांवर येऊन पडली.
नुकताच  D.Ed. झालेला एक तरुण शिक्षक.. विदेशी तरुणीशी प्रत्युअक्श बोलण्याचा त्याचा पहिलाच अनुभव. पण त्याच्या परीने इंग्लिश मध्ये बोलत , कधी हातवारे, खाणाखुनांचा   वापर करत त्याने अत्यंत आत्मविश्वासाने शाळा नुसती दाखवलीच नाही तर समजावून पण  सांगितली. त्या दोघांतला तो संवाद मी लाख प्रयत्न केले तरी शब्दात मांडू shakat  नाही. पण देवलांपेक्षा Ana आश्रम शाळेत रमली होती. का? तर ह्याच 'का?' चं उत्तर शोधात आम्ही दोघा नवरा बायको त्यांच्या मागे मागे फिरत होतो.  Ana चा माझ्या पेक्षा जास्त सहवास लाभलेल्या माझ्या बायकोने मग माहिती पुरवली कि Ana ला पाश्चिमात्य देशन्पेक्षा भारता सारख्या विकसनशील देशांबद्दल जास्तं आकर्षण आहे. सध्या जरी फ्रांस मध्ये रहात असली तरी ती मूळची आफ्रिकेतल्या आयव्हरी कोस्त नावाच्या लहानश्या देशातली. फ्रेंचांची गुलामगिरी सहन केलेला एक गरीब देश. तिच्या वयाच्या १५ व्या वर्षी ती कुटूंबा बरोबर परीस ला स्थलांतरित झालेली. ऐन उमेदीच्या काळात कृष्णवर्णीय  म्हणून अवहेलना सहन करावी लागलेली. कातडीचा रंग जवळचा म्हनुन्की काय तिला आपला देश जास्तं जवळचा वाटलं असावा... आपल्याला जे इंग्रजां बद्दल वाटतं तेच तिला फ्रेंचन बद्दल वाटत होतं. आपल्या सारखीच त्यांनी पण संघर्ष करून गुलामगिरी झुगारून दिलेली. आणि आता आपलं वेगळं अस्तित्वं सिद्ध करू पाहणारे देश म्हणून तिला आपापसात साम्य  वाटत असावं. आणि म्हणूनच मैत्रिणीच्या लग्नाच  निमित्त साधून, पदरचे पैसे खर्च करून इतक्या दूरवर आलेल्या Ana  बद्दल आता मला आदर वाटू लागला होता.

तेवढ्यात साधारण ५ वीच्या वर्गातली दोन मुलं जेवणाचं ताट  विसळायला म्हणून बाहेरच्या नळावर आली. अंधार पडतांना शाळेत आलेले पाहुणे पाहून त्यांना जरा आश्चर्यच वाटलं असावं. पण त्यहिपेक्ष जास्त आश्चर्यं त्यांना इंग्रजीच्या सरांबरोबर बोलणार्या त्या वेगळ्याच दिसणाऱ्या मुली बद्दल वाटत होतं. मग काय.... " ए..! आपल्या साळत    कोण आलंय पाय.." असं म्हणत आख्खी  शाळा व्हरांड्यात. ४५० नजरा Ana वर रोखलेल्या.. कान टवकारलेले... " चालारे आत व्हा!", - मुखाध्यापक. मुलांचं त्यांच्या कडे पूर्णं दुर्लक्ष.. आयुष्यात पहिल्यांदा आफ्रिकन मुलगी पाहतानाच्या कुतूहलापुढे मग मुख्याध्यापकांची माघार.. सरांनी मुलांना जवळ बोलावलं. पण पोरं statue  ..नजरा Ana वर.. तोंडांचे आ वासलेले.. तिचा चकचकीत काळा रंग, रंगीत कपडे, बारीक विणलेल्या वेण्या.. आश्रम शाळेतल्या पोरांसाठी सारचं नावं होतं. तेवढ्यात संध्याकाळच्या प्रार्थनेची घंटा वाजून पोरं भानावर आली. शाळेच्या मधल्या पटांगणात प्रार्थना झाली. पोरांच्या समोर तातडीने काही  खुर्च्या मांडून त्यावर Ana  , मुख्याध्यापक आणि बायको बसल्या. पोरांना पाहून Ana  खूष.. बोलायला उत्सुक.. पण पोरं मात्र गोंधळलेली.. शेवटी सर आले धावून.. त्यांनी Ana ची ओळख करून दिली. आणि पुढची सूत्रं घाईने माझ्याकडे सोपवली. नेहमीच्या जाण्या येण्यामुळे माझी मुलांशी चांगली ओळख होती. 

तरीही सगळ्यांच्या नजरा फक्तं Ana वरच.. मी सुरुवात केली, फ्रांस नावाच्या देशातून Ana विमानाचा प्रवास करून आपल्याला भेटायला आली आहे. आणि तिला तुमच्याशी मैत्री करायची आहे, गप्पा मारायच्या आहेत.

" ही.. ही .. फी.. फी.. फी...! त्यांना मराठी येतं तरी का?" मुलांचा पहिला स्मार्ट प्रश्नं.

" पण इंग्लिश येतं न!" - मी.

मुलांमध्ये शांतता...

(पुन: सर आले धाऊन) सर- " मुलांनो तुम्ही मराठीत प्रश्नं विचारा, योगेशदादा दुभाषाच काम करतील." (म्येला योगेशदादा..)

सरांचं वाक्यं संपायचा उशीर... प्रश्नांची सरबत्ती सुरू. मुलांच्या मनात Ana बद्दल प्रचंड कुतूहल होतं. तिचा देश, विमानाचा प्रवास, आवड-निवड असे प्रश्नं मला अपेक्षित होते. पण स्मार्ट प्रश्नं क्रमांक दोन. (अर्थात मुलींच्या बाजूने) " Ana ताईचे केस खरे आहेत की खोटे?"

संवाद साधण्या इतकं माझं इंग्लिश बरं आहे हो पण ह्या प्रश्नावर मी खरंच blank झालो. हा काय प्रश्नं होता? एकतर मुलींनी अगदी सहजरीत्या Ana Kone Borakko ची Ana ताई करून टाकली होती. ह्याचं मला कौतुकही वाटत होतं आणि हसू देखील येत होतं. Ana माझ्या बायकोला 'कीर्ती ताई ' संबोधत असल्याने त्यांच्या फ्रांस दौर्या दरम्यान तिला 'ताई' शब्दाचा अर्थं आणि नातं पक्कं माहित होतं. " Oh..! she called mi 'Taai' ?" असं म्हणत Ana च्या डोळ्यात पाणी. डोळे टिपता टिपता तिने मी भाषांतरित केलेला प्रश्नं ऐकला आणि बारीक विणलेल्या वेण्या मोकळ्या सोडून आपले केस खरे असल्याचं सांगितलं. अशाप्रकारची केशरचना करणं ही केवळ fassion  नसून तो आमच्या संस्कृतीचा भाग असल्याचं ती म्हणाली.

स्मार्ट उपप्रश्नं - "पण मग अशा वेण्या घालायला किती वेळ लागतो?"

Ana - " अ..! आत्ता सुरुवात केली तर साधारण पाहते पर्यंत होईल पूर्णं." 

"अराब्बाप !" - मुलं.

स्मार्ट प्रश्नं क्रमांक तीन, " Ana ताई, तुमचं आडनाव काय आहे?" 

" Ana हे माझं नाव, Kone हे माझ्या आईचं नाव आणि Borakko हे आमच्या मूळ गावाचं नाव. आमच्यात आडनाव असं काही नसतं. त्याऐवजी गावाचं नाव लावतात आणि मातृसत्ताक पद्धत असल्याने आईचं नाव लावतात. " (मोठ्या मुलांना मातृसत्ताक पद्धत माहित होती छोट्यांना नुसतीच गम्मत वाटली.)

गप्पा रंगत होत्या. Ana च्या धाकट्या भावाचं नाव 'याक्कू' आहे हे ऐकून लहान मुलांना अजूनच गम्मत वाटली आणि ती लगेच एकमेकांना 'याक्कू' नावाने हाक मारू लागली.

पुढचा स्मार्ट प्रश्नं - "तुम्हाला किती भाषा येतात?"

Ana ," एकूण तीन भाषा चांगल्या येतात. एक म्हणजे माझी मातृभाषा  असलेली आफ्रिकन भाषा, दुसरी फ्रेंच आणि तिसरी इंग्लिश. आणि हो, मी शाहरूख खांचे सगळे सिनेमे पाहते त्यामुळे आता थोडी थोडी हिंदी पण समजते." मग मुलांच्या आग्रहावरून Ana ने हिंदीतून ' नमास्ते' आणि फ्रेंच मधून 'बोन्जूर' म्हणून मुलांना अभिवादन करून दाखवलं . 

 मुलं पुढे पुढे सरकत Ana च्या अगदी जवळ येऊन बसली होती. आणि तिला 'ए Ana  ताई ' अशी एकेरीत हाकही मारू लागली. मग Ana  नेही त्यांना काही प्रश्नं विचारले. पोरांनी पण उत्साहाने आणि आत्मविश्वासाने उत्तरं दिली. आता भाषा हा फारसा अडसर उरलाच नव्हता. मध्येच ६वीव्ह्य वर्गातल्या एका लहानग्याने विचारलेल्या एका प्रश्नाने धम्माल उडवून दिली. त्याने विचारलं, "Ana ताई, दक्षिण आफ्रिकेतल्या paris गावातून इतक्या लांबून आलीस... तर तुझं विमान कसं होतं?" त्यानंतर ६वीच्या  वर्गाला भूगोल शिकवणाऱ्या बाईंकडे बघून इतर शिक्षक जोरजोरात हसत होते. आणि विमानाचा स्पीड किती होता, रंग कसा होता, असल्या प्रश्नांची उत्तरं देतादेता Ana च्या चेहर्याचा रंग उडाला होता. मोठ्या मुलींपैकी कोणीतरी मग Ana ला गाणं म्हणून दाखवण्याचा आग्रह केला. Ana  हुशार, तिने 'आधी तुम्ही म्हणून दाखवा अशी अट घातली. दोन मुली चटकन पुढे आल्या, हाताची घडी घालून , पायाने ठेका धरत धिटाईने गाणं म्हणून गेल्या. Ana ने पण मग तिच्या भाषेतलं एक अंगी गीत गात शब्द पाळला. मधून मधून ती त्या ओळींचा अर्थ पण समजून सांगण्याचा प्रयत्न करत होती. तिच्या ह्या अन्गैवर प्रतिक्रिया देतांना एक ९वीतली मुलगी म्हणाली, " गानं आयकून आईची आठवन झाली." आफ्रिकेत जन्मलेली, Paris हून आलेली Ana , तिच्या भाषेत अंगाई गाते आणि त्यातला एकाहीशब्द न समजणाऱ्या ह्या शाळकरी  मुलीला दूर आदिवासी पाड्यावर राहणारी आपली 'माय' आठवते.. ? हे मानुसाकीच्म कनेक्शन लॉजिक च्या पलीकडचं आहे.

मधल्या वेळात ह्या भारावलेल्या क्षणांची आठवण म्हणून मी फोटो काढत होतो. तोवर अंधार पडून गारठा वाढत चालला होता. सर पुन: एकदा धून आले आणि त्यांनी गपांच्या कार्यक्रमाचा समारोप केला. शेवटची चार पाच वाक्यं Ana  रडतंच बोलली. आई -वडिलांपासून दूर राहून, मर्यादित सुविधांमध्ये शिक्षणासाठी धडपडणाऱ्या ह्या मुलांचं तिला कौतुक वाटत होतं. " आज तुमच्या रूपाने मला खूपसारे इंडियन फ्रेंड्स मिळाले." अस्म तिने जाहीर करताच आमची स्मार्त पोरं तिला 'Same to you' पण म्हणाली. त्यांनी आग्रहाने Ana चा पत्ता, ई- मेल आणि फोन नंबर लिहून घेतला. Ana ने पण त्यांना आयफेल tower चं पोस्टर पाठवण्याचं कबूल केलं.

 रंगलेल्या कार्यक्रमाची बळजबरीने सांगता करून मुलांना आपापल्या खोलीत जायची सूचना देऊनही त्यांचा पाय निघत नव्हता. चार -पाच जणींच्या बुजर्या गटाचं नेतृत्व करत एक छोटी माझ्या जवळ आली आणि म्हणाली," दादा! आम्हाला तिला हात लाऊन बघायचय." काहीही न बोलता मी त्यांना Ana च्या जवळ नेलं. त्यांनी तिच्याशी हात मिळवले, केसांना, गालाला स्पर्श केला. देश, प्रांत, धर्म, भाषा, वर्ण असे सारे भेद मागे टाकत आपल्या निरागस हातानी एक माणसाचा बच्चा दुसर्या माणसाला फक्तं स्पर्श करून नातं जोडत होता. आणि असा हा ' माणुसकीचा सोहळा' मी भरभरून अनुभवत होतो.